1.Πιο πεζά θέματα δεν υπάρχουν. Αλλά αυτά χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο, τα πεζά. Και μάλιστα αυτά που συμβαίνουν στο τέλος της ζωής του. Από εκεί και το "μηδένα πρὸ τοῦ τέλους μακάριζε".
Η διαθήκη του Αριστοτέλη είναι θησαυρός.
Είχα αποφασίσει να σταματήσω τα σημειώματά μου για τον Αριστοτέλη με την αναφορά μου στον ύμνο της αρετής. Είχα όμως δυο ενστάσεις, που με πείσμωσαν. Η πρώτη δημιουργεί
προσωπικό θέμα. "Γράφεις, γράφεις τώρα για τον Αριστοτέλη, ο κόσμος λέει πάλι αυτός;" Απάντησα στην καλή μου φίλη, ότι γράφω γι' αυτούς που με διαβάζουν. Η δεύτερη, από φίλο καλό, άνθρωπο που διαβάζει. "Όμως, Μανώλη, ο Ερμίας λέγεται ότι δεν ανέβηκε άμεμπτα στην εξουσία και για τον Αριστοτέλη είναι γνωστό ότι είχε στην υπηρεσία του δούλους".
Να θέσω λοιπόν το ερώτημα ωμά. Ο Αριστοτέλης μπορεί να σταθεί πρότυπο στη σημερινή εποχή;
Θα ασχοληθώ με το θέμα σε επόμενα σημειώματά μου, παρότι ο καιρός της αδείας μου εγγύς. Και θα βγάλουμε τα συμπεράσματά μας, όπως πάντα, όλοι μαζί με ασφάλεια, αυτήν τη φορά από τη διαθήκη του Αριστοτέλη, που πράγματι είναι θησαυρός.
2.Θησαυρός είπαμε η διαθήκη του Αριστοτέλη και θα προσθέσω, μετά τα σχόλια στο πρώτο μου σημείωμα, και καθρέφτης. Όποιος έχει αντίρρηση ας καθρεφτιστεί!
Μιλάμε για διαθήκη. Για τις τελευταίες έγγραφες οδηγίες του Αριστοτέλη για τη διάθεση της κινητής και ακίνητης περιουσίας του στους συγγενείς του και σε εκείνους στους οποίους νιώθει ότι είναι οφειλέτης. Περιουσία όμως του Αριστοτέλη πάνω από όλα είναι η σχολή και το έργο του.
Τα έγγραφα αυτά (οι διαθήκες), εδώ και 2400 χρόνια από τη γέννηση του Αριστοτέλη, γεγονός που γιορτάζεται τη χρονιά που διανύουμε παγκοσμίως ως έτος Αριστοτέλη, δεν άλλαξαν κατά το περιεχόμενό τους μέχρι και τις μέρες μας. Και είναι νομικά κατοχυρωμένο το πώς μπορεί ο διαθέτης να κάνει τη διαθήκη του.
Πάγια αρχή για να είναι μία διαθήκη εκτελεστή είναι ο έλεγχος της εγκυρότητας της διαθήκης. Και αυτό το ελέγχει πάντοτε μια αρχή.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, π.χ. από το 1850 και μετά, για τις Κοινότητες των Ελλήνων αρχή ήταν η Δημογεροντία. Κάνω αυτή την αναφορά γιατί έχω δουλέψει πάνω στο δίκαιο στη Νάουσα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας με βάση πρωτογενές αρχειακό υλικό. Παραθέτω ένα απόσπασμα πρακτικού της Δημογεροντίας από δίκη για το άνοιγμα διαθήκης:
"Ἀποσφραγισθέντος δὲ τοῦ φακέλλου ἀνεγνώσθη ἡ ὑπὸ ἡμερομ. 6 Μαρτίου 1911 διαθήκη τοῦ Ι. Τουρπάλη. Τὸ Δικαστήριον διαπιστωθέντος τοῦ γνησίου τῶν ὑπογραφῶν τοῦτε διαθέτου καὶ τῶν μαρτύρων ἐκήρυξε τὴν διαθήκην ὑπὸ ἡμερομ. 6 Μαρτίου τοῦ Ἰωάννου Ν. Τουρπάλη νόμιμον καὶ ἐκτελεστὴν ὡς ἔχουσαν πάντα τὰ γνωρίσματα τῆς νομιμότητος, καὶ ἐπεκύρωσεν αὐτὴν".
Για την εγκυρότητα της διαθήκης του Αριστοτέλη έχουμε την αναφορά ότι επίτροπο - εκτελεστή της διαθήκης του ορίζει ο Αριστοτέλης τον Αντίπατρο."Επίτροπον μεν είναι πάντων και διά παντός Αντίπατρον". Και ότι αντίγραφο αυτής κατείχε ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο οποίος γράφει: "Ημείς δε και διαθήκαις αυτού περιετύχομεν ούτω πως εχούσαις".
Συνεχίζουμε.
3.Στη διαθήκη του Αριστοτέλη αναφέρονται τα εξής ονόματα: Αντίπατρος, Νικάνωρ, Αριστομένης, Τίμαρχος, Ίππαρχος, Διοτέλης, Θεόφραστος, Πυθιάδα, Πυθιάδα (2η), Ερπυλλίς, Νικόμαχος, Πυρραίος, Μύρμηξ, Αμβρακίς, Θαλής, Τύχων, Φίλων, Ολύμπιος, Γρυλλίων, Πρόξενος, ανωνύμως η γυνή του Προξένου, Αρίμνηστος, ανωνύμως η μητέρα του Αριστοτέλη (Φαιστιάς).
Ονόματα της πατρικής οικογένειας του Αριστοτέλη είναι τα: Νικόμαχος και Φαιστιάδα, ονόματα των γονέων του, τους οποίους έχει χάσει, τον μεν Νικόμαχο, το γιατρό του Αμύντα Γ΄ βασιλιά της Μακεδονίας, πατέρα του Φιλίππου, τον έχασε, όταν ήταν ανήλικο παιδί. Τη δε μητέρα του την Φαιστιάδα την έχασε έφηβος. Επίσης νέος στην ηλικία χάθηκε και ο αδελφός του Αριστοτέλη Αρίμνηστος.
Ονόματα της οικογένειας του Αριστοτέλη είναι η γυναίκα του Πυθιάδα, ανεψιά και θετή κόρη του Ερμία από την Άσσο, η οποία όμως πέθανε λίγο μετά τη γέννηση της κόρης τους, στην οποία δόθηκε το όνομα Πυθιάς. Ο Αριστοτέλης υπεραγαπούσε τη σύζυγό του και είναι συγκινητικό ότι στη διαθήκη του ορίζει όπου ταφεί ο ίδιος να ανακομίσουν τα οστά της Πυθιάδας και να τα θάψουν μαζί του, προσθέτοντας ότι ικανοποιεί επιθυμία της. Ζήτησε η Πυθιάδα να είναι μαζί με τον άνδρα της και μετά θάνατο. Όταν ο Αριστοτέλης έλεγε ότι οι άνδρες οφείλουν να κάνουν τις γυναίκες τους ευτυχισμένες το εννοούσε.
Νέος άνδρας ο Αριστοτέλης πήρε δεύτερη γυναίκα, από την πατρίδα του τα Στάγιρα, την Ερπυλλίδα, από την οποία απέκτησε γιο στον οποίο έδωσε το όνομα του πατέρα του. Τον ονόμασε Νικόμαχο. Ασφαλώς το όνομα μας παραπέμπει στα Ηθικά Νικομάχεια. Η Ερπυλλίδα δεν τα πέρασε καθόλου άσχημα με τον Αριστοτέλη. Στη διαθήκη του της δίδει, θα δούμε, την ελευθερία της επιλογής του τόπου διαμονής, Χαλκίδα ή Στάγιρα, τον τρόπο να ζήσει αξιοπρεπώς και την ευχή του, αν ξαναπαντρευτεί να πάρει άνδρα άξιο της οικογένειάς του.
Θα θυμόμαστε το όνομα του φίλου του πατέρα του Αριστοτέλη: Πρόξενος ο Αταρνεύς. Ήταν όνομα ή δηλωτικό αξιώματος, αναρωτιέμαι. Ζούσε στην Πέλλα. Και όταν ορφάνεψε ο Αριστοτέλης, ο Πρόξενος γίνεται ο προστάτης του Αριστοτέλη και ο χορηγός των σπουδών του. Ο Αριστοτέλης του είναι ευγνώμων διά βίου. Ευγνωμονεί τον Πρόξενο, τιμάει τη σύζυγό του, της οποίας "εικόνα" είχε στο σπίτι του, έργο του Ανδριαντοποιού και ζωγράφου Γρυλλίωνα, δίπλα με την "εικόνα" της μητέρας του Φαιστιάδας.
Ήταν τόση η ευγνωμοσύνη του Αριστοτέλη προς την οικογένεια του Προξένου, που όταν ίδρυσε τη σχολή του στη Μίεζα, στους συμμαθητές του Αλέξανδρου συγκαταριθμείται και ο Νικάνωρ, ο γιος του Προξένου, προφανώς με απόφαση του Αριστοτέλη, ως απότιση οφειλής. Ο νεαρός Νικάνωρ συνεκστρατεύει με τον Αλέξανδρο στην Ασία, διευθύνει το διπλωματικό γραφείο του Αλέξανδρου αλλά του ανατίθενται και πολεμικές αποστολές.
Ο Αριστοτέλης υπεραγαπά τον Νικάνορα, τον θέλει να κάνει κουμάντο στη σχολή του, τον θέλει πατέρα και αδελφό των παιδιών του, στη θέση του, και, αν και ο ίδιος θελήσει, τον θέλει και γαμβρό του στην Πυθιάδα.
Αυτά όμως όλα θα τα επιβλέψει ο Αντίπατρος. (Συνεχίζουμε)
4.Σήμερα θα ασχοληθούμε με τη διάθεση των "εικόνων" του Αριστοτέλη. Ποιές είχε και πώς τις διέθεσε. Το εγχείρημα δεν είναι απλό και εξ αρχής δηλώνω ότι είναι απαραίτητη η βοήθειά σας. Δεν είναι τυχαίο ότι στο προηγούμενο σημείωμά μου έβαλα τη λέξη εικόνα σε εισαγωγικά.
Ο όρος εικών στα αρχαία είναι ευρύτατος. Σημαίνει ζωγραφιά, ανάγλυφο, αγάλματα. Οκτώ αιώνες μετά τον Αριστοτέλη, ο Ιουλιανός ο παραβάτης εικόνες αποκαλεί τα αγάλματα των θεών. Οι "εικόνες" του Αριστοτέλη είναι τι; Πορτραίτα, ανάγλυφα, προτομές ή αγάλματα;
Κάποιοι στο διαδίκτυο μιλούν για ζωγραφικούς πίνακες. Ο αρχαιολόγος καθηγητής του Ε.Κ.Π. Απόστολος Σ. Αρβανιτόπουλος, αναφερόμενος στον καλλιτέχνη των εικόνων Γρυλλίωνα, γράφει ότι ήταν "ανδριαντοποιός ή ζωγράφος, στον οποίο ο μέγας φιλόσοφος είχε παραγγείλει την εκτέλεση ανδριάντων ή προσωπογραφιών, σύμφωνα με αυτά που αναφέρει η διαθήκη του". Αυτό σημαίνει ότι εμφιλοχωρούν αμφιβολίες.
Δεν θα πάρω θέση. Και ποιος είμαι για να πάρω θέση. Θα κρατώ όμως τα εισαγωγικά. Ας δούμε ποιες είναι οι "εικόνες".
Οι πρώτες τρείς είναι "εικόνες" των μελών της οικογένειας του Προξένου, του προστάτη και χορηγού των σπουδών του Αριστοτέλη, που ετοιμάζονται να δοθούν ως δώρα, η "εικόνα" του Προξένου στον Πρόξενο, που φαίνεται ότι ζει, και στον Νικάνορα η δική του και η της μητέρας του, συζύγου του Προξένου. Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα από τη διαθήκη.
"Ἐπιμελεῖσθαι δὲ καὶ τῶν ἐκδεδομένων εἰκόνων παρὰ Γρυλλίωνα, ὅπως ἐπιτελεῖσθαι ἀνατεθῶσιν ἥ τε Νικάνορος καὶ Προξένου, ἥν διενοοῦμεν ἐκδοῦναι, καὶ ἡ τῆς μητρός τοῦ Νικάνορος".
Τέταρτη είναι η "εικόνα" του αδελφού του Αρίμνηστου, ο οποίος πέθανε "άπαις", χωρίς παιδιά. Ορίζει ο Αριστοτέλης στη διαθήκη του τα εξής: "Καὶ τὴν Ἀριμνήστου πεποιημένην ἀναθεῖναι , ὅπως μνημεῖον αὐτοῦ ᾖ".
Τελευταία είναι η "εικόνα" της δικής του μητέρας, της Φαιστιάδας, την οποία αναθέτει στο ναό της θεάς Δήμητρας στη Νεμέα ή "ὅπου ἄν δοκῇ".
Μας λείπουν δύο "εικόνες"! Η μια του πατέρα του και η άλλη του Ερμία, του επιστήθιου φίλου του. Τοποθετήθηκαν από καιρό εκεί που έπρεπε. Του πατέρα του πιθανότατα στα Στάγιρα και του Ερμία, το ξέρουμε, στους Δελφούς.
Πόσα συμπεράσματα βγαίνουν από τα παραπάνω για το τι είναι φιλία, πως εκτιμάται η ευεργεσία, ποια τιμή πρέπει στους γονείς και ποια στους Θεούς. Για το τελευταίο είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι ο Αριστοτέλης θρήσκευε αληθινά. Όταν, από άγνωστη σε μας αιτία, κινδύνευσε να πεθάνει ο Νικάνορας, πήγε και προσευχήθηκε για τη σωτηρία του. Στη σύνταξη της διαθήκης του δεν ξεχνά το γεγονός. Ιδού τι γράφει: "Ἀναθεῖναι δὲ καὶ Νικάνορα σωθέντα, ἥν εὐχήν ὑπέρ αὐτοῦ ηὐξάμην, ζῷα λίθινα τετραπήχη Διὶ σωτῆρι καὶ Αθηνᾷ σωτείρᾳ ἐν Σταγείροις". Είναι το τάμα του! (Συνεχίζουμε)
5.Μας έμειναν κάποια ονόματα αταυτοποίητα. Μερικά από αυτά είναι μαθητές του Αριστοτέλη από το Λύκειο στην Αθήνα. Τους επιλέγει ο ίδιος ο Αριστοτέλης και τους κρίνει άξιους, εφόσον το θέλουν να διεκδικήσουν και τη διαδοχή του. Αυτοί είναι οι: Αριστομένης, Τίμαρχος, Ύπαρχος, Διοτέλης, Θεόφραστος. Ο Αριστοτέλης ορίζει να έχουν την επιμέλεια της σχολής μέχρις ότου καταστεί δυνατό να έρθει και να αναλάβει καθήκοντα επιμελητή της σχολής ο Νικάνορας, απεμπλεκόμενος από τα στρατιωτικά του καθήκοντα.
Και προσθέτει στη διαθήκη του ο Αριστοτέλης. Στην περίπτωση κατά την οποία ο Νικάνορας, πάθει κάτι, πράγμα το οποίο απεύχεται, όλα τα δικαιώματα πάνω στη σχολή και οι υποχρεώσεις που ανατίθενται στον Νικάνορα να περάσουν στον μαθητή του από τη Λέσβο, τον Θεόφραστο. Μια φράση του Αριστοτέλη στη διαθήκη είναι χαρακτηριστική: "ἐὰν δέ τι πρότερον συμβῇ Νικάνορι -ὃ μὴ γένοιτο- ἢ πρὸ τοῦ λαβεῖν τὴν παῖδα (πριν παντρευτεί την Πυθιάδα) ἢ ἐπειδὰν λάβῃ (ή αφού την παντρευτεί), μήπω παιδίων ὄντων, ἐὰν μέν τι ἐκεῖνος τάξῃ, ταῦτα κύρια ἔστω· ἐὰν δὲ βούληται Θεόφραστος εἶναι μετὰ τῆς παιδός, καθάπερ πρὸς Νικάνορα· (να ισχύσουν όσα έχω ορίσει για τον Νικάνορα) εἰ δὲ μή, τοὺς ἐπιτρόπους βουλευομένους μετ' Ἀντιπάτρου (εί δε μη, να τα τακτοποιήσουν οι επίτροποι με τον Αντίπατρο)".
Δυστυχώς, το διαμάντι Νικάνορας δεν μπόρεσε να απεμπλακεί από τις πολεμικές επιχειρήσεις στην Ασία. Ξέρουμε ότι από τον ίδιο τον Αλέξανδρο ορίστηκε διοικητής της Αλεξάνδρειας, στη συνέχεια διοικητής της εντεύθεν του Ινδού χώρας και μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, στο συνέδριο του Τριπαραδείσου ορίζεται κύριος της χώρας της Καππαδοκίας, την οποία διοικεί επί δέκα χρόνια. Δεν μπόρεσε να ξεφύγει. Στους αγώνες της διαδοχής τάσσεται στο πλευρό του Αντιγόνου και σε μια εκστρατεία του στη Βαβυλώνα τον βρίσκει ο θάνατος. Πολλοί από τους νεότερους ιστορικούς πιθανολογούν ότι ο Νικάνορας έγραψε ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Νομίζω ότι ήταν ο καταλληλότερος για κάτι τέτοιο.
Στο διάστημα που μεσολάβησε από τον χρόνο σύνταξης της διαθήκης μέχρι τον θάνατο του Αριστοτέλη ξεχώρισαν και άλλοι μαθητές και μάλιστα με δυνατότητες διαδοχής του Αριστοτέλη, όπως ο Εύδημος ο Ρόδιος. Το όνομά του μας παραπέμπει στα Ηθικά Ευδήμεια. Ήταν και αυτός εκλεκτός μαθητής και κάποιοι μιλούν για το δίλημμα του Αριστοτέλη, Θεόφραστος ή Εύδημος; Αναφέρεται σχετικό χαριτολόγημα του Αριστοτέλη: "ο Λέσβιος οίνος ισχυρότερος εστί του Ροδίου". Ωστόσο είναι πολλά τα δείγματα της εκτίμησης του Αριστοτέλη στον Εύδημο που ξεπερνούν τα όρια των δικών μας σημειωμάτων.
Από την προσωπογραφία της διαθήκης μας έμειναν τα ονόματα των δούλων του Αριστοτέλη, που ήταν: ο Μύρμηξ (ανήλικο παιδί), η Αμβρακίδα (μητέρα μικρής κόρης), ο Θαλής (που αγοράστηκε από σκλαβοπάζαρο μαζί με τη μικρή του θυγατέρα), ο Σίμων, ο Τύχων, ο Φίλων, ο Ολύμπιος. Υπάρχουν και άλλοι δούλοι που δεν ονομάζονται. Για την τύχη όλων αυτών ορίζει ο Αριστοτέλης στη διαθήκη του τη βούλησή του για το τι θα απογίνουν. Έτσι φτάνουμε στο επίμαχο θέμα της δουλείας στην αρχαιότητα και της σχέσης του Αριστοτέλη με τους δούλους του. (Η συνέχεια σε επόμενο σημείωμά μας)
6.Η δουλεία είναι ένα φαινόμενο που διαπερνά την ανθρώπινη ιστορία και την στιγματίζει από τα πολύ παλιά χρόνια μέχρι και τα σημερινά.
Στα χρόνια του Αριστοτέλη η δουλεία είναι θεσμός στην Αθηναϊκή Κοινωνία, και όχι μόνο, και είναι υποκρισία να λέμε ότι αφού ο Αριστοτέλης είχε δούλους απαξιώνεται ως φιλόσοφος. Φίλος στο FB, και όχι μόνο, χαρακτήρισε, πολύ σωστά, την παραπάνω θέση ως ανέκδοτο.
Στην κατάσταση της δουλείας περιέρχονταν οι άνθρωποι στις αρχαίες κοινωνίες είτε από πόλεμο είτε από αγορά είτε από υπερδανεισμό. Τα ίδια συμβαίνουν και σήμερα. Οι δυνατοί εξουσιάζουν και η συμπεριφορά τους είναι έως απάνθρωπη. Βλέπε Τουρκοκρατία, βλέπε εμπόλεμες καταστάσεις, Κατοχή, βλέπε αποικίες, όπου οι ελεύθεροι Ευρωπαίοι έκαναν ό,τι έκαναν μέχρι τα τελευταία σε τόσες περιοχές της υφηλίου.
Ο Αριστοτέλης είχε οικονομική άνεση. Είχε σπίτι στην Αθήνα, είχε κτήμα και έπαυλη στην Εύβοια από την μητέρα του και το πατρικό του σπίτι στα Στάγειρα. Αυτά βγαίνουν από τη μελέτη της διαθήκης του. Είχε, ό,τι πιο φυσικό για την κατάστασή του και την εποχή του, και δούλους. Αξία έχει να δούμε όχι τη θέση του απέναντι στο φαινόμενο της δουλείας, αλλά τη συμπεριφορά του και τη σχέση του με τους δούλους του.
Η θέση του Αριστοτέλη απέναντι στους δούλους του είναι ανθρώπινη. Είτε κληρονόμησε είτε εξαγόρασε δούλους, στόχος του είναι η κατ' αξίαν απελευθέρωσή τους. Παραθέτω απόσπασμα της διαθήκης, σχετικό με το ό,τι ορίζει να γίνει γι' αυτούς, σε μετάφραση:
1. Ο Νικάνωρ να φροντίσει για τον μικρό δούλο Μύρμηκα
2. Η Αμβρακίδα να απελευθερωθεί και να δοθούν σε αυτήν 500 δραχμές, όταν η θυγατέρα μου παντρευτεί. Να πάρει δε μαζί της και το κοριτσάκι της.
3. Να δοθούν στον Θαλή και στο κοριτσάκι που έχει 1.000 δραχμές και το κορίτσι.
4. Στον Σίμωνα επιπλέον των χρημάτων (του αργυρίου) που του έχω δώσει, να του δοθεί ποσό ίσο με την αξία ενός δούλου.
5. Ο Τύχων να απελευθερωθεί όταν η θυγατέρα μου παντρευτεί.
6. Να απελευθερωθούν επίσης ο Φίλων, ο Ολύμπιος και το παιδί του.
7. Για τους υπόλοιπους μικρούς δούλους, να μην πουληθεί κανένας από αυτούς, αλλά να μείνουν στην υπηρεσία του οίκου και όταν έρθουν σε ηλικία να ελευθερωθούν "κατ' ἀξίαν".
Στο επόμενο θα κλείσουμε την αναφορά μας στη ζωή του Αριστοτέλη με τη δημοσίευση όλης της διαθήκης του, όπως είναι καταγεγραμμένη από τον Διογένη τον Λαέρτιο.
